การเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยีและการเติบโตของแพลตฟอร์มดิจิทัลกำลังส่งผลกระทบอย่างกว้างขวางต่อภาคธุรกิจ แรงงาน และผู้บริโภค เศรษฐกิจแพลตฟอร์ม (Platform Economy) จึงกลายเป็นกลไกสำคัญในการขับเคลื่อนการเติบโตทางเศรษฐกิจของประเทศ ผ่านการเชื่อมโยงระหว่างผู้ให้บริการ ธุรกิจ และผู้บริโภค ทำให้เกิดโอกาสทางเศรษฐกิจใหม่ๆ ตลอดจนช่วยลดข้อจำกัดด้านการเข้าถึงตลาดและบริการต่างๆ โดยปัจจุบันแพลตฟอร์มดิจิทัลได้ครอบคลุมทุกภาคส่วนของเศรษฐกิจ เช่น อีคอมเมิร์ซ การขนส่งและโลจิสติกส์ บริการทางการเงิน เศรษฐกิจแบบกิ๊ก รวมถึงการศึกษาและการพัฒนาทักษะ
สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (ทีดีอาร์ไอ) จึงจัดงานเสวนาในหัวข้อ “นิยามใหม่ของสังคม: พลิกโฉมประเทศไทยด้วยเศรษฐกิจแพลตฟอร์ม” โดยมีผู้เชี่ยวชาญจากทั้งภาควิชาการ ภาครัฐ และภาคเอกชนร่วมเวที เพื่อนำเสนอผลงานวิจัย และแลกเปลี่ยนมุมมองเกี่ยวกับบทบาทของเศรษฐกิจแพลตฟอร์มในประเทศไทย ตลอดจนโอกาสและความท้าทายที่เกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงทางดิจิทัล รวมทั้งบทบาทของธุรกิจแพลตฟอร์มที่ส่งผลต่อรูปแบบการทำงานในอนาคต โดยเฉพาะกลุ่ม Gig Worker รวมถึงการขับเคลื่อนเศรษฐกิจในระดับมหภาค พร้อมยกกรณีศึกษาของแอปพลิเคชัน Grab ซึ่งเป็นแพลตฟอร์มดิจิทัลที่ครอบคลุมหลายบริการ โดยพบว่าสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจกว่า 1.79 แสนล้านบาทต่อปี หรือคิดเป็น 1 เปอร์เซ็นต์ของ GDP พร้อมนำเสนอแนวทางในการกำกับดูแลแพลตฟอร์มของหน่วยงานภาครัฐโดยมุ่งเน้นการรักษาสมดุลระหว่างการคุ้มครองผู้บริโภคและการส่งเสริมนวัตกรรมเพื่อให้เกิดการพัฒนาอย่างยั่งยืน
คีท เดทรอส จาก Tech For Good Institute (TFGI) กล่าวว่า บทบาทของแพลตฟอร์มดิจิทัลในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจและสังคม โดยชี้ให้เห็นถึงประโยชน์ของแพลตฟอร์มดิจิทัลที่มีต่อภาคประชาชน โดยเฉพาะกลุ่มผู้ประกอบการรายย่อย (หรือ MSME) ใน 4 มิติ ประกอบด้วย การเพิ่มประสิทธิภาพในการทำงาน (Efficiency) การขยายขนาดธุรกิจ (Scale) การส่งเสริมการเข้าถึงโอกาส (Accessibility) และการปรับตัวให้ทันยุคทันสมัย (Agility) ขณะเดียวกันยังสร้างประโยชน์ให้กับสังคมใน 3 ด้าน คือ 1. เพิ่มความรวดเร็วและการเข้าถึงได้มากขึ้น ที่เห็นได้ชัดคือในช่วงการระบาดของโควิด-19 แพลตฟอร์มดิจิทัล เป็นช่องทางให้การทำงานต่าง ๆ สามารถดำเนินการต่อไปได้ ทั้งเชื่อมโยงช่วยเหลือจากภาครัฐสู่ประชาชน และการเชื่อมโยงระหว่างธุรกิจและลูกค้า 2. ช่วยลดความเหลื่อมล้ำและสร้างโอกาส เช่น การเป็นตัวกลางจับคู่การจ้างงาน (แก้ข้อจำกัดในการเข้าถึงตลาดงาน) อีกทั้งเป็นช่องทางในการเข้าถึงความรู้ เพิ่มทักษะต่าง ๆ และ 3. สนับสนุนการพัฒนาอย่างยั่งยืน ทำให้เกิดช่องทางในการเข้าถึงผลิตภัณฑ์ที่ช่วยสนับสนุนความยั่งยืนทางสังคมและธุรกิจ เช่น การเข้าถึงวัตถุดิบและการขนส่งที่มีคาร์บอนต่ำ หรือเชื่อมโยงให้ผู้บริโภคสามารถเข้าถึงสินค้าที่คำนึงถึงสิ่งแวดล้อมได้โดยง่าย
“แพลตฟอร์มดิจิทัลไม่ใช่แค่เครื่องมือทางธุรกิจ แต่เป็นโครงสร้างพื้นฐานที่เชื่อมโยงภาครัฐ เอกชน และ SMEs เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพ ความยืดหยุ่น และการเข้าถึงบริการที่หลากหลาย การพัฒนาแพลตฟอร์มเหล่านี้อย่างเหมาะสมจะช่วยผลักดันเศรษฐกิจและส่งเสริมนวัตกรรมอย่างยั่งยืน โดยทั้งภาครัฐ และเอกชนต้องทำงานร่วมกันเพื่อสร้างสมดุลระหว่างการส่งเสริมเทคโนโลยีและการคุ้มครองผู้ใช้บริการ โดยรัฐสามารถสนับสนุนผ่านนโยบายที่พัฒนาทักษะดิจิทัลและโครงสร้างพื้นฐาน ขณะที่ภาคเอกชนมีบทบาทในการสนับสนุน SMEs และร่วมมือกับภาครัฐเพื่อขับเคลื่อนเศรษฐกิจดิจิทัลให้เติบโตอย่างแข็งแกร่ง” คีธ กล่าว
ทั้งนี้ ภาครัฐควรมีส่วนช่วยในการสร้าง และพัฒนาสภาพแวดล้อมทางดิจิทัลให้ประชาชนสามารถเข้าถึงแพลตฟอร์มดิจิทัล เพื่อให้ประชาชนได้รับประโยชน์ที่จะเกิดขึ้นจากแพลตฟอร์มดิจิทัลได้มากขึ้น ขณะเดียวกันควรขยายการให้บริการต่าง ๆ ของภาครัฐแก่ประชาชน และใช้แพลตฟอร์มดิจิทัลเป็นสื่อกลางในการแบ่งปันข้อมูล เพื่อให้เกิดการใช้ข้อมูลในการส่งเสริมการตัดสินใจ และเป็นปัจจัยสนับสนุนให้เกิดนวัตกรรมใหม่ ๆ สำหรับภาคเอกชนนั้น ควรทำงานเชิงรุกร่วมกับภาครัฐ เพื่อช่วยมีส่วนร่วมในการขับเคลื่อนนโยบายสาธารณะ และมีบทบาทในการสนับสนุนกลุ่ม MSMEs เพื่อให้กลุ่มธุรกิจนี้สามารถดำเนินงานได้อย่างยั่งยืน นอกจากนี้ควรมีส่วนร่วมในการใช้แพลตฟอร์มดิจิทัลส่งเสริมนโยบายภาครัฐ เช่น การสร้างแพลตฟอร์มในการเรียนรู้ทักษะต่าง ๆ
ด้าน ดร.นณริฎ พิศลยบุตร นักวิชาการอาวุโส สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (ทีดีอาร์ไอ) กล่าวว่า คณะผู้วิจัยได้ศึกษาผลกระทบเชิงบวกทางเศรษฐกิจของแพลตฟอร์มดิจิทัลกรณีศึกษาแอปพลิเคชัน Grab ซึ่งเป็นหนึ่งในแพลตฟอร์มที่มีกิจกรรมหลากหลาย เช่น การเดินทาง สั่งอาหาร และขนส่ง โดยมีบทบาทในการสร้างผลประโยชน์ทั้งทางตรงและทางอ้อมให้กับเศรษฐกิจไทย รวมถึงการสร้างรายได้และโอกาสทางอาชีพใหม่ๆ ให้กับผู้ประกอบการรายย่อยและแรงงานอิสระ
สำหรับความท้าทายของแพลตฟอร์มดิจิทัลนั้น การเติบโตของแพลตฟอร์มดิจิทัลทำให้กฎระเบียบในเรื่องของการกำกับดูแลเปลี่ยนแปลงไป เช่นการจัดการกับสินค้าไม่ได้คุณภาพ หรือสินค้าไม่ตรงปก ล่าสุดมีมาตรการหน่วงเงิน เพื่อแก้ไขปัญหานี้ ซึ่งให้สิทธิผู้บริโภคได้เปิดสินค้าตรวจสอบความถูกต้องก่อน โดยถ่ายคลิปไว้เป็นพยานหลักฐาน และหากพบว่าสินค้าไม่ตรงปก สามารถหยุดการจ่ายเงินให้กับร้านค้าเอาไว้ก่อนได้ และส่งตีคืนได้ภายใน 7 วัน ซึ่งถือเป็นมาตรการใหม่ที่อุดช่องว่างของปัญหาที่เกิดขึ้น นอกจากนี้ยังมีเรื่องของการสร้างสมดุลระหว่างการสนับสนุนภาคธุรกิจ กับการกำกับดูแลแพลตฟอร์มต่าง ๆ ซึ่งภาครัฐต้องกำหนดบทบาทให้ดี
“ในปี 2566 กิจกรรมทางธุรกิจต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในวงจรธุรกิจของ Grab ได้สร้างผลกระทบเชิงบวกทางเศรษฐกิจ (Economic Impact) ซึ่งมีมูลค่า 1.79 แสนล้านบาท หรือคิดเป็น 1 เปอร์เซ็นต์ของ GDP ไทย ช่วยสร้างงานกว่า 280,000 ตำแหน่ง และรายได้ครัวเรือนราว 2.4 หมื่นล้านบาท ซึ่งสะท้อนให้เห็นว่าแพลตฟอร์มดิจิทัลมีบทบาทสำคัญอย่างมากต่อการขับเคลื่อนเศรษฐกิจของประเทศในระดับมหภาค นอกจากนี้ยังช่วยกระตุ้นอุตสาหกรรมอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง ไม่ว่าจะเป็น อุตสาหกรรมท่องเที่ยว ยานยนต์ พลังงาน การสื่อสาร การเงิน อาหาร และค้าปลีก โดยสร้างความเชื่อมโยงทางเศรษฐกิจที่เป็นประโยชน์ในวงกว้าง” ดร.นณริฎ กล่าว
รศ.ดร.ดนุวัศ สาคริก จากสถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ (NIDA) กล่าวว่า การพัฒนาทางเทคโนโลยี และปัญญาประดิษฐ์หรือ AI ตลอดจนการเกิดขึ้นของแพลตฟอร์มดิจิทัล ถือเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้ทิศทาง และรูปแบบการทำงานในอนาคตเปลี่ยนแปลงไป โดยเฉพาะกลุ่มแรงงานอิสระหรือ Gig Worker ที่มีแนวโน้มเติบโตแบบก้าวกระโดด โดยเฉพาะคน Gen Y ในช่วงปลาย และ Gen Z เนื่องจากตอบโจทย์ในเรื่องความยืดหยุ่น ความเป็นอิสระ รวมทั้งสถานการณ์ความไม่แน่นอนทางเศรษฐกิจ ทำให้คนอยากแสวงหารายได้เพิ่มเติม ซึ่งรูปแบบการทำงานที่เปลี่ยนไปนี้ส่งผลโดยตรงต่อการเติบโตทางเศรษฐกิจมหภาค จึงถือเป็นโจทย์สำคัญที่ภาครัฐต้องเตรียมความพร้อมและกำหนดนโยบายให้ทันต่อการเปลี่ยนแปลง
สำหรับการศึกษาเกี่ยวกับ Gig Economy นั้นจะพิจารณา 4 องค์ประกอบหลัก (หรือ 4P) ได้แก่ แพลตฟอร์ม (Platform) ผู้ใช้บริการ (People) พันธมิตร (Partner) และหน่วยงานภาครัฐ (Public Sector) และได้พัฒนาออกมาเป็นต้นแบบของนโยบาย โดยมีให้ข้อเสนอแนะเชิงนโยบายต่อภาครัฐ ให้มุ่งส่งเสริมการแข่งขัน หรือการตลาดแบบเสรีควบคู่กับการสนับสนุนให้กลุ่มแรงงานอิสระสามารถเข้าถึงหลักประกันพื้นฐานทางสังคมของภาครัฐอย่างทั่วถึงและเป็นธรรมเพื่อสร้างสมดุล และความแข็งแกร่งทางเศรษฐกิจของประเทศในระยะกลางถึงยาวอย่างยั่งยืน
“ทิศทางการทำงานในโลกอนาคตเปลี่ยนไปมาก ถ้าไม่เตรียมความพร้อม ให้เหมือนกันนานาประเทศที่เตรียมตัวไปค่อนข้างมากแล้ว โดยเฉพาะภาคการศึกษา ภาครัฐ รวมทั้งภาคเอกชน อาจจะไม่ทันต่อเทรนด์ของโลก ซึ่งมีทั้งในเรื่องของการอัพสกิล รวมทั้งนโยบายแรงงานที่ต้องออกมาตอบโจทย์บริบทที่เปลี่ยนแปลงไป ทั้งนี้จากการสำรวจตำแหน่งงานใหม่เกิดขึ้นพบว่า มี 170 ล้านตำแหน่งทั่วโลก แต่จะมีตำแหน่งงานที่หายไป 92 ล้านตำแหน่ง ซึ่งพบว่ามีจำนวนตำแหน่งงานที่เพิ่มขึ้นมากกว่าลดลง ดังนั้นต้องตั้งโจทย์ถามภาครัฐว่า ภาครัฐได้เตรียมความพร้อมไว้มากน้อยเพียงใด โดยเฉพาะตำแหน่งงานใหม่ที่เกิดขึ้นค่อนข้างมากนี้เชื่อว่าเป็นตำแหน่งงานที่อยู่บนแพลตฟอร์มจำนวนมาก” รศ.ดร.ดนุวัศ กล่าว
ศุภโชค จันทรประทิน จากสำนักงานพัฒนาธุรกรรมทางอิเล็กทรอนิกส์ (ETDA) ให้ความเห็นเกี่ยวกับการกำกับดูแลกิจการของธุรกิจแพลตฟอร์มว่า ปัจจุบันประเทศไทยได้ประกาศใช้ กฎหมาย DPS (Digital Platform Service) หรือพระราชกฤษฎีกาการประกอบธุรกิจบริการแพลตฟอร์มดิจิทัลที่ต้องแจ้งให้ทราบ พ.ศ. 2565 โดยมุ่งเน้นไปที่การสร้างสมดุลระหว่างการคุ้มครองผู้บริโภคและการส่งเสริมนวัตกรรม
“การกำกับดูแลแพลตฟอร์มดิจิทัลที่ดีต้องรักษาสมดุลระหว่างการคุ้มครองสิทธิของผู้ใช้บริการ และการส่งเสริมนวัตกรรมควบคู่กันไป หน่วยงานภาครัฐจึงต้องกำหนดกฎเกณฑ์ที่โปร่งใส เป็นธรรม และเอื้อต่อการเติบโตของธุรกิจแพลตฟอร์ม ไม่ว่าจะเป็นผู้ประกอบการรายใหญ่หรือสตาร์ทอัพไทยที่ต้องการขยายตลาดไปสู่ระดับสากล ทั้งนี้ เป้าหมายสำคัญของเราไม่ใช่แค่การควบคุม แต่เป็นการสร้างระบบนิเวศที่ทุกฝ่ายสามารถเติบโตไปด้วยกันอย่างยั่งยืน” ศุภโชค